Şampiyon evvel ‘masayı devirdi’ sonra açık açık ‘Hile var’ dedi! Teknoloji satrancı öldürecek mi?

Şampiyon evvel ‘masayı devirdi’ sonra açık açık ‘Hile var’ dedi! Teknoloji satrancı öldürecek mi?
Uluslararası satranç topluluğu 1 aydır hile argümanlarıyla yatıp kalkıyor. Dünya şampiyonu Magnus Carlsen’in hileyi satrancın geleceği için bir varoluşsal tehdit ilan edip “Bir şeyler yapmamız gerek” demesi tartışmayı değişik bir düzleme taşıdı. Nitekim de teknolojinin ilerleyişiyle yaygınlaşan hile olayları MS 6’ncı yüzyıla dayanan satrancın sonunu getirebilir mi? Uzmanlar ve ustalar ne diyor?

Dünya bir aydır satrançtaki hile savlarını konuşuyor. Erkeklerde günümüzün 1 numarası kabul edilen satranç büyükustası Magnus Carlsen’in bir atılımın akabinde oynadığı maçtan çekilmesiyle memleketler arası basının manşetlerine taşınan savların art planını biz de geçtiğimiz günlerde sizlere duyurmuştuk.

Carlsen, teknik yönetici Jose Mourinho’nun “Konuşursam başım kedere girer” görüntüsünü paylaşıp karşılaşmadan çekilmesinin sebebini net bir biçimde açıklamaktan kaçınmış olsa da topluluğun önde gelenleri şampiyonun Hans Moke Niemann’ı hile yapmakla suçladığı sonucuna varmıştı.

Nihayetinde satranç topluluğunda sakinliğini asla kaybetmemesiyle tanınan Carlsen’in “masayı devirmek” olarak yorumlanan bu hareketi yapması için hakikaten çok büyük bir şeye kızmış olması gerekiyordu.

Carlsen, 26 Eylül günü toplumsal medya hesaplarından yaptığı açıklamayla iddiaların ne kadar isabetli olduğunu ortaya koydu. Niemann’ın satranç dünyasında bugüne kadar görülmemiş bir süratle yükselişine ve Eylül başında karşılıklı oynadıkları maçtaki şaşırtan rahatlığına vurgu yapan Carlsen, şu tabirleri kullandı:

“Bence Niemann kabul ettiğinden çok daha fazla kere ve çok daha yakın vakitte hile yaptı. Tahtadaki ilerleyişi çok sıra dışıydı ve Sinquefield Kupası’ndaki müsabakamız boyunca kendisinin hiç gergin olmadığı hatta en kritik durumlarda bile oyuna odaklanmadığı izlenimini edindim. Bu esnada yalnızca birkaç oyuncunun başarabileceği ataklar yapıyordu.”

Niemann’ın davet edildiğini duyduğu anda Sinquefield Kupası’ndan çekilmeyi düşündüğünü fakat nihayetinde oynamayı seçtiğini belirten Carlsen, “Şu ana kadar yalnızca hareketlerimle konuşabildim ve bu hareketler Niemann’la satranç oynamaya istekli olmadığımı net bir biçimde ortaya koydu” dedi.

Magnus Carlsen

Carlsen’in açıklaması görünüşte Niemann’ı maksat alıyor üzere olsa da aslında satrancın geleceğine dair kıymetli şeyler söylüyordu. Çünkü satranç yakın vakit öncesine kadar oyuncuların birbirlerinin gömlek manşetlerini yahut pantolon paçalarını bile denetim etmeden masaya oturdukları, fair-play’in ön planda olduğu bir oyundu.

Oyuncuların gelişmiş yazılımlar ve bedenlerinin çeşitli noktalarına gizledikleri argüman edilen dijital aygıtların yardımıyla hile yapmasını, satranç geleneğine yönelik bir “varoluşsal tehdit” olarak nitelendiren Carlsen, “Hile konusunda bir şeyler yapmamız gerek. Kendi adıma, ileride, geçmişte tekraren hile yapmış bireylere karşı oynamak istemiyorum zira bu bireylerin gelecekte neler yapmaya kâdir olacaklarını bilmiyorum” tabirlerini kullandı.

Carlsen hilenin tespiti için kullanılan metotların geliştirilmesi gerektiğini de vurguladı ve “Umarım bu mevzudaki gerçek her neyse açığa çıkar” dedi.

“HEPİMİZ HİLENİN ÖNEMLİ BİR SORUN OLDUĞUNU BİLİYORDUK”

Yıllarını satranca vermiş ABD’li ünlü büyükusta ve Twitch yayıncısı Hikaru Nakamura, Washington Post’a yaptığı açıklamada, Carlsen’in kelamlarını, “Satranç dünyası hile ihtimalini ciddiye alma konusunda bugüne kadar epey rahat davrandı. Magnus açıklamasında ‘Bunu kendim için yapmıyorum’ demeye çalışıyor. Bu açıklama çok daha büyük bir sorunun ve durumun bir parçası” diye yorumladı.

Görünen o ki Carlsen’in başını çektiği bir küme büyükusta, makine zekâsının yalnızca kendi zihinlerinin gücüyle oynayan satranççıları alt ettiğini, günümüzde kullanılan ölçüm metotlarının ve turnuva organizatörlerinin ise bunu fark edemediğini düşünüyor.

Hindistanlı büyükusta Srinath Narayanan da tweet’i ile tıpkı şeye işaret etti:

“Hepimiz hilenin önemli bir sorun olduğunu biliyorduk. Hepimiz bu durumun denetimden çıktığını biliyorduk. Tam olarak ne yapacağımızı bilmediğimizden hiçbirimiz sesimizi çıkarmadık. Magnus konuştu ve bu sayede dünyanın geri kalanının bunu fark etmekten öteki dermanı kalmadı.”

HİLELER NEDEN ÖNLENEMİYOR?

Bu noktada akla değerli bir soru geliyor: Madem hile bu kadar yaygın, neden önlenemiyor?

Bu soruya karşılık vermek için bilgisayarların oyunu nasıl etkilediğine bakmak gerekiyor. En âlâ satranç oyuncuları hem bir sanatkarın hem bir atletin hem de bir bilim insanın özelliklerini taşıyor. Çünkü muvaffakiyet için karmaşık meseleleri çözebilecek yaratıcılığa ve zihinsel dirayete sahip olmak yetmiyor; çalışmak da gerekiyor.

Usta oyuncular binlerce saat boyunca geçmişte oynanmış oyunları izliyor ve yeni oyun taktikleri tasarlıyor. “Satranç motoru” ismi verilen, herkesin fiyatsız indirebildiği yazılımlar da tam olarak bu noktada oyuncuları alt ediyor.

Carlsen’in ikinci atılımda maçı bıraktığı çevrimiçi turnuvanın hakemliğini yapan Tanya Karali, hileye karşı aldıkları en güçlü tedbirin izleme olduğunu söyledi. Bunun için satranççılardan, oyunu oynadıkları odanın çeşitli noktalarına kameralar kurmaları isteniyor. Bu sayede odada öbür biri ya da hile yapmak için kullanılabilecek bir aygıt olup olmadığı denetim edilebiliyor.

Karali, “Oyunun hiç beklenmedik bir anında, oyunculardan yan kameraya geçip bütün odayı bize göstermelerini istiyoruz” dedi. Hakemler bunun dışında oyunculardan ekranlarını paylaşarak önlerinde açık olan programları göstermelerini ve kamerayı kulaklarına tutarak kulaklık takmadıklarını kanıtlamalarını da istiyor.

FIDE’NIN YAZILIMI NIEMANN’I AKLADI

Ancak Karali ve meslektaşlarının kullandığı en kıymetli araç Memleketler arası Satranç Federasyonu’nun (FIDE) da onayladığı bir yazılım. Bu yazılım bir satranç ustası ve bilgisayar bilimci olan Ken Regan tarafından geliştirildi. Regan, 2006 yılında Bulgar Veselin Topalov ile Rus Vladimir Kramnik ortasındaki maça ait hile tezlerinin akabinde bu alanda çalışmaya başladı.

Regan’ın yazılımı, taşların tahtadaki dizilimine bağlı olarak tüm muhtemel atakları hesaplıyor. Akabinde oyuncunun yetenek düzeyini hesaba katarak “Bu kişi satranç motorunun önerdiği hamleyi yapabilir mi?” sorusuna karşılık arıyor.

The Guardian’a yaptığı açıklamada, “Ardından devreye insan muhakemesi giriyor ve ihtimallerin hile yapıldığını gösterecek kadar kuvvetli olup olmadığına bakılıyor” sözlerini kullanan Regan, Carlsen’in suçlamalarının temelini oluşturan Sinquefield Kupası’ndaki maçı da değerlendirdiğini ve Niemann’ın hile yaptığına işaret eden “hiçbir şey bulamadığını” söyledi.

Fabiano Caruana üzere kimi büyükustaların, Regan’ın Niemann’ın oyunlarıyla ilgili tahlilinin doğruluğuna temkinli yaklaştığını ve daha evvel hile yaptığı kesin olan kimi bireylerin Regan tarafından aklandığını söylediğini de aktaralım.

Fabiano Caruana üzere birtakım büyükustaların, Regan’ın Niemann’ın oyunlarıyla ilgili tahlilinin doğruluğuna temkinli yaklaştığını ve daha evvel hile yaptığı kesin olan kimi şahısların Regan tarafından aklandığını söylediğini de aktaralım.

Diğer yandan hatırlanabileceği üzere Chess.com yetkilileri Niemann’ın geçmişteki tüm oyunlarını değerlendirdiklerini ve 19 yaşındaki ABD’li oyuncunun kabul ettiği üzere iki sefer değil daha fazla sefer hile yaptığını tespit ettiklerini açıklamıştı.

HER OYUNCUNUN ‘DNA ANALİZİNİ’ YAPIYORLAR

Bu noktada bir ayrıntının altını çizelim: Chess.com, hilenin tespiti için Regan’ın yazılımını değil kendi geliştirdiği bir modeli kullanıyor. Chess.com’un yöneticisi Danny Rensch yaptıkları denetimleri olay yeri inceleme ünitelerinin çalışmalarıyla kıyaslayarak şunları söyledi:

“Bizim yaptığımız şey diğerlerinden farklı zira biz para kazanan özel bir şirketiz ve bu işe yatırım yapabiliyoruz. O nedenle dünya üzerindeki her satranç oyuncusu için DNA olay yeri tahlili diyebileceğim bir model inşa ettik.”

Chess.com’un tahlil sistemi, milyonlarca oyuncunun oynadığı yüz milyonlarca oyun üzerinden neyin yasal olup olmadığını tanımlıyor. Akabinde tartışma konusu olan oyundaki atılımlar bu modelle kıyaslanıyor.

Bu sayede çok daha farklı değerlendirmeler ve ölçümler yapabildiklerini vurgulayan Rensch, “Çok ender anormallikler olabiliyor. Ancak çok fazla işaret ve kanıt varsa ve o kişinin DNA’sında da bunu yapabileceğine inanmak için sebep varsa o vakit ‘Ben az evvel buzdolabını tek elimle kaldırdım’ diyen birine inanamıyorsunuz” dedi.

Özetle satranç dünyasında hilenin yaygın olduğuna dair bir uzlaşı var lakin neyin hile olup neyin olmadığı, hangi gözlükle baktığınıza nazaran değişiyor. Dahası teknoloji bu süratle ilerlemeye devam ettiği surece hile yapmayı ve yapılan hileyi tespit etmeyi sağlayan yazılımların gelişimi bir kedi-fare oyununa dönüşebilecek üzere görünüyor.

TEKNOLOJİ ÇAĞINDA SATRANÇ NEREYE GİDİYOR?

O halde şu soruları da sormak gerek: Tarihçilerin kökenlerini 6’ncı yüzyıla kadar dayandırdığı satranç, teknolojinin tesiriyle nereye gidiyor? Geçmişte oyuncuların sandalyeye oturmadan evvel ceketlerini çıkarmalarının ya da kolay bir metal detektöründen geçirilmelerinin kâfi görüldüğü turnuvalarda bizi ne bekliyor? Teknolojinin gelişimi satrancın yararına mı ziyanına mı?

Nakamura, “Bu çok güzel bir soru ve yanıtı kime sorduğunuza bağlı olarak değişiyor” dedi ve ekledi:

“Kendi adıma, oyunu bu türlü bir daha üstün hatta harika diyebileceğimiz ikinci görüş olmadan öğrenmekten keyif almıştım. Her sorunun yanıtını bilen bilgisayar programlarına sahip olmamaktan mutluydum. Şu an ise ortadayım sanırım. Bence bilgimizin sonlarının zorlanması çok uygun oldu lakin tıpkı vakitte insanlardan çok daha üstün olan bu bilgisayarlarla tek atakta avantaj elde etmenin ve oyunu kazanmanın mümkün olması da değerli bir sorun.”

Niemann’ın oyununda hile olup olmadığına dair farklı görüşleri de kıymetlendiren Nakamura, “Nihayetinde bu atılımların sahiden bir insan tarafından yapılıp yapılmadığını söyleyebilecek kişi sayısı bir elin parmaklarını geçmez. Legal fikir sahibi olabilecek insan sayısı hudutlu. Bu da durumu zorlaştırıyor. Ortada bir uzlaşı yok” dedi.

“İNSANLARIN O DÜZEYE ERİŞMESİ İMKÂNSIZ”

Bununla birlikte teknoloji-satranç bağına Nakamura’ya kıyasla daha keskin bir tutumla yaklaşan veteranlar da var. İngiliz büyükusta Matthew Sadler onlardan biri.

Bilgisayarların yaygınlaşmasından evvelki devirde dünya klasmanında 14’üncü sırada yer alan Sadler, yapay zekânın yükselişinin “oyunu öldüreceği” endişesiyle 1999 yılında profesyonel satranç hayatını noktalamıştı.

Bugün ise bu satranç motorları konusunda araştırmalar yapan ve kaleme aldığı çok sayıda kitap bulunan Sadler, “Zaman vakit bilgisayarları birkaç atakta yendiğim de oluyor fakat en gelişmiş motorların tutarlılığıyla uzunluk ölçüşmek imkânsız. 60 atak yapılan bir oyunca, motorların ulaştığı isabet düzeyine insanların erişmesi mümkün değil” dedi.

Bilgisayarların oyunun genelini kavrayışının insanların çok ilerisinde olduğunu da belirten Sadler şöyle devam etti:

“Motorlar tüm tahtayı görüp galibiyeti getirecek ataklar yapmayı sağlayan hareketler bulma konusunda güzel. Çok güçlü olmayan oyuncuların bunu yaptığını gördüğünüzde ‘Ya ilham gelmiş ya da bir şeyler oluyor’ diye düşünüyorsunuz.”

“KAYBEDECEK ÇOK ŞEY VAR”

Peki bir insanın karşısındaki kişinin dışarıdan takviye aldığını fark etmesi mümkün mü? Sadler, hileyi tespit etme marifetinin deneyime dayalı olduğunu belirterek şöyle dedi:

“Eğer bir rakip çok güç bir karar anına geldiyse ve öbür üst seviye oyuncuların 15-20 dakika düşüneceği yerde 1 dakika düşünüp atağını yaptıysa burada bir tuhaflık vardır.”

Bunun dışında rakibin çok gergin bir durumda olağandışı bir rahatlık sergilemesi, daima tahtadan uzaklaşıp uzun yürüyüşler yapması üzere işaretlere de dikkat edilmesi gerektiğini belirten Sadler, “Ama bunlar da garanti değil. Bir seferinde rakibim tam olarak bu formda sık sık masadan kalkıyordu ancak sebebi hile yapması değil daima burnu kanadığı için tuvalete gitmek zorunda kalmasıydı” diye konuştu.

Carlsen’in suçlamalarını da kıymetlendiren Sadler, “Ben hâlâ en üst seviyelerde hile olmayacağına inanıyorum zira kaybedecek çok şey var. Zira satranca hayatımızı adıyoruz ve üst seviye oyuncuların bütün bunları çöpe atacağını ben tahayyül edemiyorum” sözlerini kullandı.

Sadler’ın bu kelamları, satranç topluluğundan birçok kişinin savunduğu bir görüşü de yansıtıyor: Hileyi önlemenin en tesirli yolu daha gelişmiş yazılımlar üretmek değil, satranççıların yüz yıllardır yaptığı üzere centilmenlik ve vicdan çerçevesinde hareket edip meseleleri daha ortaya çıkmadan çözmek.

Ya da Rus büyükusta Alexander Grieschuck’un deyişiyle, “Her şey ahlâklı olmakta bitiyor”.