‘Otobüste yerini vermeyen bayan’dan çok daha fazlası… Milyonların kahramanı ‘gerçek’ Rosa Parks’ı gündeme taşıyan belgesel

‘Otobüste yerini vermeyen bayan’dan çok daha fazlası… Milyonların kahramanı ‘gerçek’ Rosa Parks’ı gündeme taşıyan belgesel
Rosa Parks ABD tarihini değiştireli çok oldu lakin uzun bir mühlet boyunca ne ismi duyuldu ne de yüzü bilindi. Örneğin 1980 yılında katıldığı bir yarışta heyet üyeleri karşılarındaki kişinin Parks olduğunu fakat sunucu söyledikten sonra öğrendi. Bugün ise birçok kaynakta “Otobüste yerini vermedi, ayrımcılığı bitirdi” üzere tek cümlelik bir biyografiyle tanıtılıyor. Yakın vakitte yayına giren bir belgesel ise Parks’ı tüm taraflarıyla dünyaya tanıtmayı amaçlıyor.

ABD’de yayın yapan ABC kanalında 1956 yılından bu yana yayınlanmakta olan “To Tell the Truth” (Gerçeği Söylemek) isimli programın hayli farklı bir konsepti var.

Birbirine fizikî olarak benzeyen üç yarışmacı ünlülerden oluşan bir heyetin karşısına çıkıyor. Yarışmacıların üçü de birebir işi yaptıklarını hatta tıpkı kişi olduklarını argüman ediyor. (Örneğin “Ben dünyaca ünlü kalp cerrahı filancayım” üzere.) Yarışmacılardan biri hakikat, öteki ikisi palavra söylüyor.

Jüri üyelerinin yapması gereken şey, sıkıntı sorularla sıkıştırdıkları yarışmacılar ortasında gerçek söyleyenin hangisi olduğunu bulmaya çalışmak.

Programın 1980 yılında yayınlanan kısımlarından birinde, çok enteresan bir olay yaşandı. Üç orta yaşlı, siyahi, gözlüklü bayan dört kişilik heyetin karşısına çıkıp “Benim adım Rosa Parks” dedi. Akabinde sunucu gerçek Rosa Parks’ın kaleminden çıkmış olan şu metni okudu:

“Ben, Rosa Parks, 1955 yılında Alabama’nın Montgomery kentinde siyahilerle beyazların farklı oturtulduğu bir otobüste yerimi vermeyi reddettiğimde bir terziden ulusal bir sembole dönüştüm. Talebi reddettiğim için mahpusa atıldım ve Güney’den taşınmak zorunda kaldım. Lakin 20 yıl sürecek ırksal ve siyasi protestoların fitilini ateşleyen bu hengamenin ucu Yüksek Mahkeme’ye kadar uzandı.

Bugün hala ayrımcılığa karşı çabada faal bir rol oynuyorum ve şu an benim adımı taşıyan caddeler, burslar ve hizmet mükafatları var. Birebir vakitte ‘Amerikan vatandaşlık hakları hareketinin annesi’ olarak da tanınıyorum. Bütün bunlar alt tarafı ‘Hayır’ dediğim için oldu.

İmza: Rosa Parks”

Devamında heyet üyeleri, karşılarında oturan üç bayandan hangisinin gerçek Rosa Parks olduğunu anlamak için sorular sormaya başladı:

“İki Numara, Montgomery’den taşındıktan sonra nerede yaşadın?”

“Üç Numara, ne kadar müddet mahpusta kaldın?”

“Bir Numara, ‘Hayır’ dediğinde ne hissettin?”

“İki Numara, otobüs sürücüsü beyaz mıydı?”

“Üç Numara, Martin Luther King’i tanıyor muydun?”

Jürideki üç beyaz ünlünün sorgusu, bugünden geriye bakıldığında epeyce sıradan hatta aşağılayıcı görünen sorularla bu formda devam ediyordu.

Sonlara gerçek ünlülerden biri, İki Numara’ya kıkırdayarak, “Bu ulu ana yol açan neydi? Daha evvel bir şey mi olmuştu? Bir harekete mi katılmıştın? Neden kalkmadın koltuktan?” diye sordu. Kadın, “Önceden planladığım bir şey değildi. O gün çalışıyordum. Daha evvel öbür bir genç kız tıpkı formda gözaltına alınmış olduğundan birilerinin bir duruş sergilemesi gerektiğine ve yerimden kalkmamaya karar verdim” diye karşılık verince de kahkahalar içinde alkışlayıp bir sonraki soruya geçti.

“ROSA PARKS 3 METRE UZUNLUĞUNDADIR VE BİR EFSANEDİR”

 Tahmin vakti geldiğinde heyetteki üç beyaz ünlüden yalnızca biri, o da talih yapıtı, yanlışsız Rosa Parks’ı (Üç Numara) seçebildi.

Jürideki tek siyahi ünlü olan ve Üç Numara’ya Montgomery’deki bir aktiflikle ilgili yalnızca gerçek Rosa Parks’ın cevaplayabileceği spesifik sorular soran Nipsey Russell, iddia sırası kendisine geldiğinde “Ben kendimi diskalifiye etmek zorundayım zira Bayan Parks’ı tanıyorum. Kendisiyle birlikte Selma’da protestolara katıldım. Bayan Rosa Parks 3 metre uzunluğundadır, bir efsanedir ve yalnızca siyahiler için değil Amerikan demokrasisi için de bir kahramandır” kelamlarıyla heyetteki öteki ünlüleri utandırdı.

Kimin “gerçek” kimin “yalancı” olduğunun açıklanmasının akabinde program sunucusu Rosa Parks’a teşekkür etti, “Sizi burada ağırlamanın nasıl büyük bir onur olduğunu söylemek dışında bir şey diyemiyor muvaffakiyetlerinizin devamını diliyorum” dedikten sonra iştirakçilerin her birinin 300 dolarla ödüllendirileceğini belirtip reklam ortasına geçti.

Programın şu anki sunucusunun ABD’de bir kültür fenomeni kabul edilen güldürü dizisi “Black-ish” ile ününe ün katan siyahi oyuncu Anthony Anderson olması da farklı bir ayrıntı.

Programın şu anki sunucusunun ABD’de bir kültür fenomeni kabul edilen güldürü dizisi “Black-ish” ile ününe ün katan siyahi oyuncu Anthony Anderson olması da değişik bir ayrıntı.

‘KOLTUKTAN KALKMAYAN BAYAN’DAN ÇOK DAHA FAZLASI

ABD tarihinin en değerli şahıslarından biri olan Parks’ın kameraların karşısına eğlencelik üzere çıkarılmasıyla yapılan saygısızlık, Russell’ın çıkışıyla biraz kesim da olsa telafi edildi fakat unutulmadı. Hasebiyle geçen hafta ABD’de yayına giren “The Rebellious Life of Mrs. Rosa Parks” (Bayan Rosa Parks’ın İsyankâr Yaşamı) isimli belgeselin açılış sahnelerinin To Tell the Truth programındaki dakikalardan alıntılanmış olması şaşırtan değil.

Yazar Jeanne Theoharis imzalı tıpkı isimli biyografi temel alınarak çekilen belgesel, tanınan kültürün bir kişinin hayatını ve mirasını tek bir cümleye sıkıştırma alışkanlığına karşı duruyor.

Nitekim Parks sayısız ders kitabında ve tanınan kültürde kendisinden bahseden üretimlerde daima birebir biçimde tanıtılıyor: “1955 yılında bir kış akşamı Alabama’nın Montgomery kentinde bindiği kalabalık otobüste beyaz bir yolcuya yer vermeyi reddeden sessiz terzi.” O kadar ki Parks 2005’te hayatını kaybettiğinde, New York Times’da yayımlanan profilde bile “vatandaşlık hakları hareketinin rastlantısal annesi” olarak nitelendiriliyordu.

“The Rebellious Life of Mrs. Rosa Parks” belgeseli ise bu yaşananların hiçbirinin tesadüfü olmadığını, Parks’ın aktivizminin ne kadar coşkulu ve kapsayıcı olduğunu gözler önüne sererek ortaya koyuyor. Belgesel Parks’ın otobüs olayının münferit bir hareket olmadığına, Malcolm X, Martin Luther King ve Washington’daki öteki siyahi siyasetçilerin on yıllar boyunca kaydettiği ilerlemelerden bağımsız düşünülemeyeceğine vurgu yapıyor.

Parks’la ve otobüs hareketiyle özdeşleşen bu fotoğrafın çekilme tarihi net değil 

RÖPORTAJLARDA YALNIZCA OTOBÜS OLAYI SORULMUŞ”

Belgeselin direktörlerinden Yoruba Richen, The Guardian’a yaptığı açıklamada, belgeselin açılışını üstte tasvir ettiğimiz sahnelerle yapmanın ehemmiyetini şöyle anlattı:

“Bu diyalog Parks’ın mirası ve insanların onun hakkında ne bilip ne bilmediği hakkında çok şey söylüyor. Katıldığı programda herkes ismini biliyor lakin yüzünü tanıyabilen kimse yok. Programa muhtemelen 300 dolarlık mükafatı almak için katıldı. Bu durum Parks’ın ekonomik durumunu da ortaya koyuyor. Aslında belgeselde de hayatının değerli bir kısmında yaşadığı ekonomik zorlukları işliyoruz.”

Diğer direktör Johanna Hamilton ise “Bu sahnelerin kullanılması, Parks’la yapılmış çok fazla derinlemesine röportaj olmamasının da altını çiziyor. Dediğine nazaran, röportajlarda ona daima yalnızca 1955’te otobüste yaşanan olay sorulmuş, daima bu kalıba sokulmuş. Vakitte sıkışıp kalmış” diye konuştu.

Hamilton şöyle devam etti: “Birçok açıdan göz gerisi edilmiş. Tam bir bukalemun üzere göz önünde gizlenmiş. Tek yapmanız gereken kamerayı biraz yana kaydırmak ve bir anda Selma’dan Montgomery’e yürüyen Martin Luther King’in ve tüm ünlü yüzlerin yanında olduğunu görüyorsunuz. Lakin birçok vakit varlığını fark etmiyorsunuz zira kenarda kalıyor.”

IRKÇILARIN ELİNDEN SAKLANARAK KURTULDU

Parks, 1913 yılında Alabama’nın Tuskegee kentinde doğdu. O yıllarda ABD’nin güney eyaletlerinde siyahilerle beyazların birebir ortamda bulunmasını dahi yasaklayan Jim Crow maddeleri yürürlükteydi.

Bir seferinde anlattığına nazaran, ailesi sahip olduğu topraklardan sürülmüştü. Çocukken ırkçı Ku Klux Klan (KKK) üyelerinden kaçabilmek için saklanmak zorunda kalmıştı.

Belgeselde konuşan tarihçi Francis Gournier, Parks’ın doğup büyüdüğü devri şöyle tanım ediyor: “20’nci yüzyılın başlarından, birçok kaynakta Afrika kökenli Amerikalıların tarihinin en aşağı noktası diye bahsedilir. Kimileri bu periyodun kölelikten bile daha berbat olduğunu sav eder.”

O otobüs bugün Michigan’da Henry Ford Müzesi’nde sergileniyor

“KÖTÜ MUAMELEDENSE LİNÇ EDİLMEYİ TERCİH EDERİM”

Parks, 6 yaşına geldiğinde özgür olmadığını fark etti. Gecelerini uykusuz geçiriyor, korunma emelli silahını yanından ayırmayan büyükbabasıyla birlikte KKK’lilerin baskınlarını bekliyordu. Bir seferinde “Hiç kimsenin makus muamelesine katlanmaması gerektiğini anneme öğreten büyükbabamdı. Bu jenerasyondan jenerasyona genlerimize işlemişti” diye anlatmıştı Parks.

Nitekim aksiyonları de Parks’ın genlerinde taşıdığı bu cüreti ortaya koyuyordu. Yazdığı bir mektupta Parks, “Kötü muameleye maruz kalmaktan ve ‘Bundan hoşlanmıyorum’ diyememektense, linç edilmeyi tercih ederim” satırlarına yer veriyordu. Parks’ın yeğenlerinden biri olan Lonnie McCauley’nin belgeselde söylediği şu kelamlar de birebir noktaya işaret ediyor: “Bu bayanla ilgili olarak anlamamız gereken bir şey var: O doğuştan askerdi ve sizinle savaşacağı mutlaktı.”

Yetişkinlik yıllarında Siyahi İnsanların Gelişmesi İçin Ulusal Birlik (NAACP) kapsamında aktivizm çalışmaları yaptı. Siyasi çalışmalarıyla öne çıkan bir berber olan Raymond Parks’la evlendi. Raymond, Rosa’nın yardımıyla palavra yere beyaz bir bayana tecavüz etmekle suçlanan 9 siyahi erkek çocuğun savunmasını organize etti.

ABD tarihindeki en müthiş ırkçı akınlardan birinin kurbanı olan Emmett Till şimdi 14 yaşında bir çocuktu. 1955’te öldürülen ve tarih kitaplarında yer eden bu çocuğun kıssasını biz de geçen yıl bu sayfalardan aktarmıştık.

ABD tarihindeki en fecî ırkçı ataklardan birinin kurbanı olan Emmett Till şimdi 14 yaşında bir çocuktu. 1955’te öldürülen ve tarih kitaplarında yer eden bu çocuğun öyküsünü biz de geçen yıl bu sayfalardan aktarmıştık.

EMMETT TILL’İN ÖLDÜRÜLMESİ FİTİLİ ATEŞLEYEN KIVILCIM OLDU

Ancak hem Parks için hem de birçok öteki kişi için bardağı taşıran son damla 14 yaşındaki siyahi çocuk Emmett Till’in Ağustos 1955’te Mississippi’de öldürülmesi ve bu cinayetin faillerinin ırkçı taarruz suçlamasından aklanması oldu.

Parks, 1 Aralık akşamı yorgun argın vaziyette işten çıkmış meskene gidiyordu. O yıllarda geçerli olan yasalar gereği, otobüsler çok dolu olduğunda siyahilerin oturdukları koltuklardan kalkıp beyazlara yer vermeleri gerekiyordu. Toplu ulaşım, ırk ayrımcılığının en gündelik örneklerinin yaşandığı alanlardan biriydi ve bir direniş sahnesine dönüşmüştü.

Hamilton, Parks için, “Siyasi açıdan faal olduğu için bu durumun daima yaşandığını, ülkenin dört bir yanında bilhassa bayanların bazen de erkeklerin otobüslerden indirildiğini biliyordu” dedi ve ekledi:

“Hatta Montgomery kentinde bir savaş gazisi koltuğunu vermek istemediği için vurulmuş, otobüsten atılmış ve polise şikâyet edilmişti. Parks bütün bunlardan haberdardı. Muhtaçlığı olan cüreti oradan almıştı. Kendisinin dediği üzere, polisin gelmesini beklerken başına ne geleceğine dair en ufak bir fikri yoktu.”

BOYKOT 381 GÜN SÜRDÜ, SONUNDA YASA DEĞİŞTİ

Parks varsayım edildiği üzere gözaltına alındı. Daha sonra kaleme aldığı bir yazıda, “Ömrüm boyunca itilip kakılmıştım ve o noktada buna daha fazla katlanamayacağımı hissettim. Polis memuruna ‘Neden itilip kakılmamız gerekiyor?’ diye sorduğumda bilmediğini söyledi. ‘Kanun kanundur. Tutuklandınız’ dedi bana. Direnmedim” diye aktarıyordu o anları.

Parks’ın gözü pek hareketinin sonucunda Montgomery’de 381 günlük bir otobüs boykotu başladı. Nihayet 1956 yılında ABD Yüksek Mahkemesi toplu ulaşımda ırk ayrımcılığının anayasaya muhalif olduğuna hükmetti.

Bu kararı “bir zafer” diye nitelendiren Richen, “İşe gidip konuta dönmelerini sağlayan otobüsleri, toplu taşıma sistemini neredeyse bir yıl boykot etmişlerdi ve bir kere daha bayanlar ön saflardaydı. Bu hareket ülke genelinde dikkat çekti. Martin Luther King’i harekete geçirdi zira King, Montgomery’de bulunan Dexter Baptist Kilisesi’ne gitmek zorunda kalmıştı. Vatandaşlık hakları hareketine birçok açıdan ivme kazandırdı” diye konuştu.

Bununla birlikte Parks’ın şahsına yönelik reaksiyonların çok ağır olduğunu da kelamlarına ekleyen Richen şu tabirleri kullandı:

“Söz konusu bugün hayranlık duyduğumuz ve övdüğümüz başkanlarımız olduğunda, birçok vakit bu husustan bahsetmiyoruz. ‘Böyle bir şey yaptılar ve ırkçılık sona erdi’ diye düşünüyoruz. Halbuki Parks, beyazlardan fizikî şiddet tehdidi alıyordu. Siyahiler de kendisini bir baş belası olarak gördüğünden isimlerinin Parks’la birlikte anılmasını istemiyordu.“

Richen hem Parks’ın hem de eşi Raymond’ın işsiz kaldıklarını ve ekonomik açıdan umutsuz durumda olduklarını da kelamlarına ekledi. Nihayetinde çift Alabama’yı terk edip Detroit’e yerleşmek zorunda kaldı. Parks’ın burada yaşayan akrabalarının yanına sığındılar.

Rosa Parks 1984’te yapılan Apartheid aksisi bir protestoda

KADIN OLDUĞU İÇİN DAİMA İKİNCİ PLANDA KALDI

Parks erkek olsaydı gördüğü muamele çok farklı olabilirdi. Çünkü sivil haklar hareketinin kadın-erkek eşitliği noktasında pek başarılı olduğu söylenemezdi. 1963 yılında düzenlenen İş ve Özgürlük için Washington Yürüyüşü’nde Parks’tan bahsedildi fakat kürsüye çıkıp konuşmasına müsaade verilmedi.

Detroit Kent Kurulu’nun eski üyelerinden Vaiz JoAnn Watson, belgeselde şöyle diyor:

“Birçok kurumda olduğu üzere vatandaşlık hakları hareketinin de içine işlemiş çok fazla ataerkillik var. Bağışların birçoklarını bayanlar topluyor, örgütlenmenin birçoklarını onlar yapıyor. Lakin geri dönüp kayıtlara baktığınızda lider, yönetici ya da başkan diye anılanların çoğunlukla erkekler olduğunu, o esnada bayanların işleri hallettiğini görüyorsunuz. Anne Parks da işleri halleden kadınlardandı.”

Richen, bu sıkıntıyla ilgili olarak The Guardian’a, “Ben ikimizin de bunu evvelce bildiğine eminim lakin Rosa Parks üzere bir figürü görmek ve onun yaşadıklarının derinine inmek, vatandaşlık hakları hareketinin ataerkil tabiatının kristalleşmesine neden oldu. Bugün de tıpkı ataerkillik devam ediyor: Gücün sahibi kim, denetim kimde, söylemi kim belirliyor. Bilhassa Black Lives Matter hareketinin içinde gördüğümüz genç bayan başkanlar sayesinde bugün işler biraz daha âlâ ancak o vakitlerin ataerkilliği öyleydi” yorumunu yaptı.

Hamilton da şu ayrıntıları ekledi: “Parks, çok büyük bir egosu olmaması nedeniyle tam bir paradokstu. Kendini ön tarafa atmıyordu. Röportajlarda, birileri 1955’teki boykot haricinde bir soru sormazsa o da zaten anlatmıyordu. O denli biri olmamasına rağmen kendisine biçilen sessiz ve ürkek rolü çok kolay dolduruyordu.“

Rosa Parks 14 Eylül 1996’da Oval Ofis’te Lider Bill Clinton’la birlikte…

Rosa Parks 14 Eylül 1996’da Oval Ofis’te Lider Bill Clinton’la birlikte…

OBAMA’NIN LİDER OLDUĞUNU GÖREMEDEN ÖLDÜ

Kongre üyesi John Conyers’ın grubuna katılan Parks, 1965-1988 yılları ortasında Kongre’de çalıştı. Bu kuruma seçilen birinci siyahi bayan olan Shirley Chisholm’ın kampanyasına takviye verdi. Chisholm’ın başkanlık yarışında da yanında oldu. 1996 yılında Beyaz Saray’da Başkanlık Özgürlük Madalyası’yla onurlandırıldı.

Peki Parks günümüzün ABD’sini nasıl yorumlardı? Bu soruya da yanıtı Richen verdi:

“Özgürlüğe gerçek ilerleyişimizde bulunduğumuz noktadan hiçbir vakit tatmin olmadı ve daima savaşmaya, çabayı canlı tutmaya devam etti. Küçük bir çocukken KKK’nin konutunuzda terör estirdiğine ve bu ülkedeki siyahi özgürlük uğraşının her anına şahit olduğunuzu hayal etmeye çalışın. Parks bunun devamlı bir savaş olduğunu biliyordu. Buradan alabileceğimiz çok ilham var.”

Parks Ekim 2005’te 92 yaşındayken Detroit’teki meskeninde hayata gözlerini yumdu. Şayet ömrü üç yıl daha vefa etseydi, ABD’nin birinci siyahi lideri olan Barack Obama’nın seçilmesine de tanıklık edebilecekti. Parks öldükten sonra cenazesi bir müddetliğine ABD Kongre binasında ziyarete açıldı. Parks bu biçimde onurlandırılan birinci bayan ve ikinci siyahi olarak bir defa daha tarihe geçti. 2019 yılında ferdî notları, anıları ve öteki eşyalarından oluşan bir seçki, Kongre Kütüphanesi’nde standa sunuldu.

Yıllar ilerledikçe, Parks’ın kıymeti daha da artıyor. The Rebellious Life of Mrs Rosa Parks belgeselinde Bryan Stevenson, Patrisse Cullors ve Ericka Huggins üzere tanınmış akademisyenlerin ve aktivistlerin yanı sıra Parks’ın aile üyelerinin ferdî anlatıları da yer alıyor.

Hamilton, Parks’ı “hareketin fedakâr annesi” olarak anmanın çok kolay olduğunu, çünkü bayanların birden fazla vakit bu role sıkıştırıldığını belirterek, “Muhtemelen gezegenimizde okula gitmiş tüm çocuklar onun ismini biliyordur ve hayatlarının beş dakikası boyunca onun hakkında bir şeyler öğrenmişlerdir. Lakin bizim için bu kadar güçlü olan ömrünün tamamının hiç sinemaya çekilmemiş olması çılgınlıktı” diye konuştu.

Hamilton son olarak şunları söyledi:

“Umarım söylemi genişletebilir, onu farklı bir noktaya taşıyabilir ve farklı sebeplerle tanıyabiliriz. Otobüste yaşananlar elbette çok kıymetli lakin tek yaptığı bu değil. Bizim emelimiz Rosa Parks’ı o uzak geçmişten ve üzerine yerleştirildiği o kolay heykel kuralından kurtarmaktı. Bir ikonun altını kazıp söylenenden çok daha etkileyici biriyle karşılaşmak hem çok ender bir durum hem de çok heyecan verici.”

The Guardian’da yayımlanan “Rosa Parks: new documentary sheds light on a misunderstood figure” başlıklı haberden derlenmiştir.