Mezopotamya’nın 4 bin 600 yıllık kayıp oyunu Ur Kraliyet, tanınan oyunların pabucunu dama attı

Mezopotamya’nın 4 bin 600 yıllık kayıp oyunu Ur Kraliyet, tanınan oyunların pabucunu dama attı
Tavla desen değil, satranç desen değil… 4 bin 600 yıl boyunca tarihin karanlıklarında gizlenen Mezopotamya’nın unutulmuş oyunu, Ur Kral mezarlarından çıktıktan sonra gençlerin yeni cümbüşü haline geldi. İşte “Ur Kraliyet Oyunu”nun gizemli hikâyesi…

Bir oyun düşünün ki, MÖ 2400’lerde Mezopotamya’nın çabucak her yerinde oynandıktan sonra apansız tarihin karanlık sayfalarına gömülmüş ve 4 bin 600 yıl sonra yine keşfedilmiş olsun.

Gizemli bir biçimde ortadan kaybolan “Ur Kraliyet Oyunu” (diğer ismiyle Yirmi Kare Oyunu) son periyotta, başta Irak olmak üzere bölgedeki pek çok ülkede süratle popülerleşiyor. Kültürel tarihin müsaadeden giden bir müze küratörünün öncülüğünde yine yaygınlaşan oyun, binlerce genci çoktan kendine bağladı bile.

Yirmi kareden oluşan Ur Kraliyet Oyunu’nda, oyuncular çeşitli stratejiler geliştirerek kimin kazanacağının kestirim edilmesini imkânsız kılan heyecanlı bir yarışın içine giriyor.

Zarlar yardımıyla oynanan ve talih faktörünün bir epey fazla olduğu oyun, geleceği okumak için de bir araç olarak görülüyor.

Peki antik periyotta epeyce tanınan olan, Akdeniz ve Ortadoğu medeniyetlerinde 100’den fazla farklı versiyonu olduğu düşünülen bu oyun nasıl ortaya çıktı? Binlerce yıl sonra tekrar keşfedilen “Ur Kraliyet Oyunu”, dijital çağda gençlerin dikkatini nasıl çekti? İşte, kral mezarından çıkan gizemli oyunun hikâyesi…

UR KENTİNDEKİ KRALİYET MEZARINDAN ÇIKTI

Irak sonları içindeki Nasiriye kenti yakınlarında bulunan Sümer kenti Ur, 1922 ile 1934 yılları ortasında arkeologların büyük ilgisini çekiyordu. İngiliz arkeolog Leonard Woolley, 1928’de Ur kentindeki Kraliyet Mezarları’na ulaştı. Mezarda bulunan farklı motifleri inceleyen Woolley, üzeri ihtimamla süslenmiş beş oyun tahtası, oyun pulları, zarlar ve zar yerine kullanılan çubuklar buldu.

İngiliz arkeolog, oyun tahtasının Ur hanedanı mensuplarına ilişkin mezarlardan çıkarılması nedeniyle buluntuları “Ur Kraliyet Oyunu” ismiyle kayda geçirdi. Lakin, aslında oyun yalnızca bu bölgeye mahsus değildi.

Takip eden yıllarda, Suriye, Lübnan ve Girit’te yapılan hafriyatlarda yeni oyun tahtaları ortaya çıktı. Mısır’da Kral Tutankhamun’un mezarında da antik Ur kentinde bulunanlara benzeyen, sedef kakmalı ve süslemeli oyun tahtalarına, oyulmuş lapis lazuli taşlara ve dört köşeli zarlara ulaşıldı.

Geniş bir coğrafyaya yayılmış olması nedeniyle ilerleyen yıllarda “Yirmi Kare Oyunu” olarak isimlendirilen, MÖ 2600 ila 2400 yılları ortasında oynandığı varsayım eden Ur Kraliyet Oyunu, şimdiye kadar keşfedilmiş en eski masa oyunuydu. Lakin bir sorun vardı; o da oyunun kurallarını kimsenin bilmemesiydi.

British Museum uzmanlarından, küratör ve Asurolog Dr. Irving Finkel; Fotoğraf: Alamy

GİZEM 1980’DE ÇÖZÜLDÜ

Tahtalar Ortadoğu’nun çabucak her yerinde birbiri gerisine ortaya çıktı. Askerler, kaşifler ve tüccarlar tarafından İran, Suriye, Mısır, Lübnan, Sri Lanka, Kıbrıs ve Girit’e taşınan oyunun nasıl oynandığı ise lakin 1980’de çözülecekti.

Kurallar bilinmese de oyunun keşfi akademisyenlere eski Mezopotamyalıların nasıl eğlendiklerine dair değerli bir bakış açısı sağladı. Fakat oyunun nasıl oynandığı bir türlü anlaşılamıyordu. 

Ta ki Asur Hükümdarı II. Sargon’un sarayında bulunan kil tabletler incelenene kadar… Bir antikacı tarafından ele geçirilen kil tabletler, İngiltere’nin başşehri Londra’da bulunan British Museum tarafından 1880’lerde satın alınarak envantere kaydedildi. Kil tabletleri inceleyen müze küratörü ve Asurolog Dr. Irving Finkel, hükümdarın oynadığı bir oyundan bahsedildiğini anladı.

Grafik: Harun Elibol

OYUNDA YER ALAN SEMBOLLER NE MANAYA GELİYOR?

Dr. Finkel hususla ilgili makalesinde, tabletlerden bir adedinin Birinci Dünya Savaşı’nda yok olduğunu lakin fotoğraflarının günümüze ulaştığını vurguladı. MÖ. 177’de Itti-Marduk-balâtu isimli kâtip tarafından yazılan tablet üzerine yaptığı incelemeleri derinleştiren Dr. Finkel, tabletin 1880 civarında Babil harabelerinde yapılan hafriyatlarda ortaya çıktığını ileri sürdü.

Akademisyenler yıllar içinde bu tabletlerin üzerindeki çivi yazısını deşifre etmeye çalışsa da başarılı olamadı. Asur uygarlığı üzerine kıymetli çalışmaları bulunan Dr. Finkel, elindeki öbür bulguların yardımıyla tablette yazanları çeviri ederek, metnin “Ur Kraliyet Oyunu”na dair ipuçları sunduğu tespit etti.

Babil tabletinde oyunun iki oyuncu ortasında karşılıklı oynandığı, her oyuncunun attığı zar oranında taşları tahtanın etrafından dolaştırarak, sayı yapmaya çalıştığı belirtiliyor. Tabletin öteki tarafındaysa kareler üzerindeki sembollerin astroloji ve kehanete yönelik olduğu düşünülen bildiriler olduğu öne sürüldü.

UR KRALİYET OYUNU NASIL OYNANIYOR?

Dr. Finkel, oyun tahtasını oluşturan yirmi kare üzerindeki sembollerin, çeşitli takımyıldızları simgelediğini düşündü. Ünlü Asurolog ayrıyeten, atılım sayısını belirlemek için atılan üçgen prizma halindeki zarlar ile pulların, oyun tahtasındaki pozisyonuna ve konulduğu kare üzerindeki sembollere nazaran astrolojik manaları olduğunu ileri sürdü.

Buna nazaran oyunda zarlar bir oyuncunun hareket edebileceği karelerin sayısını belirtmek için kullanılıyor. Lakin bir noktadan sonra strateji de işin içine giriyor. Bir oyuncu, rakibi tarafından işgal edilen bir kareye gelirse, rakibin taşı oyun dışına itiliyor ve baştan başlaması gerekiyor.

Amaç rakibin taşlarını “evinde” toplamasına müsaade vermemek ve oyunu evvel bitirmek. Fakat oyunun sonuna gerçek bile kimin kazanacağını iddia etmek neredeyse imkânsız.

Karelerin içindeki desenler ise geleceği okumaya yarıyor. Taşların dizilimine nazaran, oyuncunun arkadaş edineceği, uygun besleneceği, güçlü olacağı yahut ileride çok varlıklı olacağı üzere dair varsayımlar yürütülebiliyor.

TAVLA VE SATRANÇ SONRASINDA POPÜLERLİĞİNİ KAYBETTİ

Ur Kraliyet Oyunu eski Mezopotamya’da en bilinen oyundu lakin tavla ve satrancın ortaya çıkmasıyla popülaritesi azalmaya başladı. Orta Çağ boyunca bu kadim oyunun ismini bilenlerin sayısı gitgide azaldı.

Ancak, oyun o denli yaygınlık kazanmıştı ki çabucak her coğrafyada farklı isim ve kurallarla oynanır hale gelmişti. Örneğin, Aasha ismi verilen biçimi Hindistan’ın Koçi kentindeki Museviler tarafından oynanıyordu. Eski Babil hükümdarlığından göç eden Koçi Musevileri oyunun kurallarını da değiştirmişti.

Asur Hükümdarı II. Sargon’un sarayında bulunan ve oyunla ilgili detayların bahsedildiği kil tablet. Fotoğraf: Alamy

ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİ OYUNU HALKA TANITTI

2018 yılında İngiliz arkeolog Ashley Barlow, oyunun eski popülaritesini tekrar canlandırmak ve Yirmi Kare’yi doğduğu topraklara geri getirmek için çalışmalara başladı.

Arkeolog Barlow, Iraklı zanaatkâr Hoşmend Muvafak’tan oyunu özgün boyutlarında ve aslına uygun formda tekrar üretmesi için yardım istedi. Bu sayede, Yirmi Kare Oyunu binlerce yıl sonra tekrar Iraklılarla buluştu.

Ayrıca oyunun tekrar keşfedilmesi için Barlow’un teşebbüsleriyle Irak’ta bulunan Raparin Üniversitesi’nde, bir program başlatıldı. Düzenlenen tanıtım etkinliklerinde oyunun bölge tarihi için olan kıymeti üniversite öğretim üyeleri tarafından halka anlatıldı. Bu periyotta öğrenciler halkın dikkatini çekmek için toplumsal alanlarda Ur Kraliyet Oyunu’nu oynamaya başladı.

Çalışmalar bir mühlet sonra sonuç verdi. “Bugünlerde Irak’ta pazar yerlerindeki çayhanelere gittiğinizde herkesin daima bu oyunu oynadığını görebiliyorsunuz” diyen Barlow, gençlerin ilgisinin son yıllarda arttığını söyledi.

PUBG’NİN PABUCUNU DAMA ATTI

Yakın vakte kadar genç Iraklılar ortasında en tanınan oyunların başında çevrimiçi taşınabilir savaş oyunu PUBG geliyordu. Barlow, “Dünyanın en eski oyunun yine gündeme gelmesiyle birlikte PUBG’nin pabucu dama atıldı” dedi. 

British Museum’daki oyun tahtasının tıpa tıp benzerilerini yapmayı başaran Muvafak ise “İnsanlarımızın unuttuğu bu oyunu yine inşa etmek epey gurur verici. Geleneklerimizi ve kültürümüzü halkımıza yeninden tanıtmış oluyoruz” tabirini kullandı.

Barlow ise ilginin birden artmasından şad olduğunu belirterek “Yerel halkın projeye sahip çıkıyor olması benim için çok önemli” dedi ve ekledi:

“Şimdilerde gençlerin oyunu ve kuralları kendilerine nazaran geliştirdiğini görüyorum. Oyunu oynayan büyük bir kesim var. Dahası, oyun birinci çağlarda olduğu üzere öteki bölge ülkelerinde de oynanmaya başlandığını görmek epey heyecan verici.”

New York Times’da yayımlanan “The Royal Game of Ur: How to Play the Oldest Board Game on Record” başlıklı yazıdan derlenmiştir.