Kahraman mı Sovyetler Birliği’ni yıkan adam mı?

Kahraman mı Sovyetler Birliği’ni yıkan adam mı?
Batıda bir kahraman olarak övülen ve 1990’da Nobel Barış Ödülü’ne layık görülen Mihail Gorbaçov, Rusya iktisadını mahvettiği ve üstün güç statüsüne para ödediği için birçok kişi tarafından kınandı. Tartışılan iki kavramla gündeme geldi. Bu iki…

Mihail Gorbaçov; Batı’da bir kahraman olarak övüldü, lakin Rusya’da birçok kişi tarafından ekonomiyi mahvettiği için kınandı.

Reformist siyasetçi, tek partili komünist idaresi sona erdirdi ve global silahlanma yarışını durdurdu. Soğuk savaşı bitirdi lakin bitirdiği yalnız soğuk savaş değildi…

Batı’da bir kahraman olarak övülen ve 1990’da Nobel Barış Ödülü’ne layık görülen Mihail Gorbaçov, Rusya’da iktisadını mahvettiği ve harika güç statüsüne para ödediği için birçok kişi tarafından kınandı. Tartışılan iki kavramla gündeme geldi. Bu iki kavramla Sovyet sisteminde ıslahat yapmaya çalıştı ve böylelikle denetim edemediği bir ihtilali tetikledi. Üniversiteli birinci ve en genç politbüro üyeliğinden 1997 yılında Pizza Hut reklam oyunculuğuna uzanan seyahati 91 yaşında sona erdi.

Gorbaçov 1985’ten 1991’e kadar Kremlin’de geçirdiği yıllar boyunca, Sovyetler Birliği’ndeki tek partili komünist idaresine son verdi, global silahlanma yarışını durdurdu ve Orta ve Doğu Avrupa devletlerinin barışçıl kurtuluşuna müsaade verdi. Siyasetleri “proletarya diktatörlüğüne” son verdi ve soğuk savaşı sona erdirdi, fakat bu süreçte Sovyet İmparatorluğu’nun çöküşüne yol açtı.

Batı’da bir kahraman olarak övülen ve 1990’da Nobel Barış Ödülü’ne layık görülen Gorbaçov, Rusya’da iktisadını mahvettiği ve harika güç statüsüne para ödediği için birçok kişi tarafından kınandı. Gerçekte, son devirde çökmekte olan bir sistemde ıslahat yapmaya çalıştı ve böylelikle denetim edemediği bir ihtilali tetikledi.

Ancak SSCB’de denetim edemediği güçleri özgür bıraktı. Birinci başta televizyonda yayınlanan seyahatler ve açık kelamlı tartışmalarla artan popülaritesi, ıslahatlarının ülke iktisadını dönüştürmede ve sıradan ömürleri güzelleştirmede başarısız olması nedeniyle azaldı. ‘Perestroyka’ siyaseti, kemikleşmiş devlet planlama sistemini dağıtmadan yahut gerçek bir piyasa iktisadına müsaade vermeden özel teşebbüsü teşvik etmeye çalıştı. Sonuç, devlet denetimindeki üretimde bir çöküş ve malların dağıtımında kaos oldu.

Birliğin son lideri

91 yaşında hayatını yitiren Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB) son önderi Mihail Gorbaçov, 20. yüzyılın en tesirli siyasetçilerinden birisiydi.

Yaklaşık 70 yıl varlığını sürdüren SSCB’nin çözülüp dağılmasında, direksiyonda Gorbaçov vardı.

1985’te Komünist Parti’nin ve ülkenin başına geçtiğinde ilan ettiği ıslahat programlarıyla, dingin seyreden ekonomiyi diriltme ve siyasi açmazları çözme savındaydı.

Ancak attığı adımlar, SSCB’nin ve sosyalist iktidarın sonunu getiren olayları hızlandıran bir tesir yaptı. Üstelik sırf Rus coğrafyasında değil, SSCB bünyesindeki tüm ülkelerde büyük değişimler yaşandı.

Vaatlerinin sözcüsü olmadı

İstanbul Üniversitesi Öğretim Üyesi ve Rusya Uzmanı Doç Dr. Hakan Güneş’in verdiği bilgiye nazaran, 1970’li yılların sonunda başlayan ekonomik sakinlik ve bilhassa günlük tüketim eserlerinin bulunmayışı birtakım meseleleri görünür kılmıştı.

Gerçi Sovyetler hâlâ bir refah ülkesiydi. Fakat önemli oranda bir sakinlik kelam konusuydu.

nihat erdoğan’ın Perestroyka ve Sosyalizmin Geleceği II makalesinde verdiği bilgiye nazaran, savaşların neden olduğu insan kayıpları ve azalan doğum suratının kaçınılmazı olarak ortaya çıkardığı sonuç, istihdam artışında süratli bir gerileme oldu. Birinci beş yıllık planlarda gerçekleştirilen yüzde 9,5 oranındaki büyüme suratı 1960’larda 3,8’e, 1970’lerde yüzde 2,2’ye ve 1980-85 ortasında ise yüzde 0.9’a kadar gerilemişti.

İşgücü verimliliğini artırmak için yola çıkılmıştı. ‘İşçi sınıfı neyi niye ürettiğini kavrarsa, iş gücü verimliliği artar’ diyordu. Lakin bu manada yapılması gereken yine yapılanma gerçekleşemedi.

Parti bürokratları hareket etmedi. Gorbaçov da insanlarda heyecan yaratan vaat ettiği demokratik bir Sovyet yapılanmasının takipçisi olmadı.

Asıl yapılması gerekenlere yük vermeyip şirket evliklerinin yolu açıldı. Ve Döviz transferine müsaade verilmeye başlandı.

27-35 yaş bandındaki Sovyet finans bölümündeki tüm oligarklar, parti yöneticileri global sermaye ile tanıştı. Var olan ayrıcalıklarını banka hesapları ile pekiştirmek hevesi adım adım gerçekleşmeye başladı.

Bu gelişmeler ülkedeki tüketim eserlerini artırmadığı üzere ekonomik göstergeleri de düzeltmedi.

Sovyetler Birliği böbrekleri ve vücutlarını satmak zorunda kalan insanların, soğuktan ömrünü yitirenlerin ülkesine dönüştü.

Gençlik örgütü bölge lideri

Gorbaçov, Sovyet bürokrasisinin doruğundaki yaşlı bireylerle ilgili eleştirel düşünen genç jenerasyonun üyesiydi.

1961’de komünist gençlik örgütünün bölge sekreteri ve Parti Kongresi’nin üyesi oldu. Tarım alanındaki yetkileri ona, partideki tesir alanını genişletme fırsatı veriyordu.

1978’de Merkez Komite’nin Tarım Sekreterliği üyesi olarak Moskova’ya gitti ve iki yıl sonra Politbüro üyesi olarak atandı.

Genel Sekreter Yuri Andropov’un vazifesi mühletince Gorbaçov ülke dışına seyahatler yaptı. 1984’te Londra’ya gittiğinde görüştüğü İngiltere Başbakanı Margaret Thatcher, ondan etkilenmişti. Hatta o kadar etkilenmişti ki SSCB ile münasebetlerin geleceği konusunda optimist olduğunu aktarmış ve “Bay Gorbaçov’u sevdim. Onunla iş yapabiliriz” demişti.

Devrimden sonra doğmuş birinci genel sekreter

Gorbaçov, 1917’de Ekim İhtilali’nden sonra doğmuş birinci genel sekreter olarak misyona geldi ve sakinlik devrinin akabinde taze bir başlangıç olarak görüldü.

Gorbaçov’un giysi şekli, hali ve davranışları, evvelki SSCB başkanlarından farklıydı.

Ülkenin dümenine geçen Gorbaçov’un birinci vazifesi, adeta ölmekte olan Sovyet iktisadını diriltmekti. Komünist Parti içerisinde de esaslı ıslahatlara muhtaçlık duyulduğunu kavrıyordu.

Sihirli iki sözcük

Gorbaçov’un reformlarıyla, dünya iki Rusça kelimeyi tartışmaya başladı: Perestroyka (yeniden yapılanma) ve glasnost (açıklık).

Ona nazaran ülkenin, perestroyka’ya muhtaçlığı vardı ve bunu yapmaya yarayacak aracın ismi ise glasnost’tu.

Şimdiki ismi Saint Petersburg olan Leningrad kentinde komünist işverenlere, “Ekonominin geri kalanına yetişemiyorsunuz. Uyduruk mallarınız rezil durumda” demişti.

Demişti lakin vaat ettiği umudun yeşermesi için de gerektiği kadar çalışmamış, gerektiği kadar uğraşmamıştı.

Ancak devlet denetiminin yerini hür piyasa iktisadının alması gerektiğini düşünmüyordu. 1985’te parti delegelerine yaptığı bir konuşmada bunu açıklığa kavuşturdu:

“Bazılarınız piyasaya, iktisat için bir can yeleği gözüyle bakıyor. Fakat, yoldaşlar, bakmanız gereken şey can yelekleri değil, geminin kendisidir. Ve gemi sosyalizmdir.” Ülküleri buydu. Başındakini gerçekleştirebilseydi tahminen bugünkü Çin modeli üzere bir model ortaya çıkacaktı. Lakin ne kendisinin bunu takip edecek gerçekleştirecek fikri takibi oldu, ne de etrafındaki oligarkların buna niyeti ve müsaadesi…

Sisteme inancı kalmamış beşerler olarak ülkenin süratli bir biçimde kapitalist bir modele yanlışsız gitmesinde rol almış oldular.

Soğuk savaş ve bağımsızlık sınavı

Gorbaçov, ABD Lideri Ronald Reagan ile silahsızlanma konusunda mutabakat sağlayarak soğuk savaşa son verme niyetindeydi. Afganistan’daki işgale son verildi, Sovyet konvansiyonel güçlerinin tek taraflı olarak azaltılacağı duyuruldu.

Ancak en güç imtihan, Sovyetler Birliği bünyesinde gönülsüz olarak yer alan ülkelerden geldi. Açıklık ve demokrasi arayışı, bağımsızlık davetlerine neden oldu. SSCB’nin dağılma sürecinde kuzeydeki Baltık ülkelerinin bağımsızlığı hızlandırıcı bir tesir yaptı. Letonya, Litvanya ve Estonya, Moskova’yla bağlarını kopardı.

Kırmızı çizgi aşıldı

Tüm bu olanlar, Moskova’daki komünist sistem savunucuları için kırmızı çizginin aşılması manasına geldi. 1991 Ağustos’unda bir askeri darbe tertiplendi ve Gorbaçov Karadeniz’deki tatili sırasında tutuklandı.

Darbe bastırıldı. Gorbaçov istifa etti. Lakin olanlar Sovyet nizamını altüst etmişti ve 6 ay sonra Sovyetler Birliği yolun sonuna geldi. Rusya artık yeni ve bilinmeyen bir geleceğin kapısını aralamıştı.

SSCB sonrası dünyada, Gorbaçov hem ülkede hem de memleketler arası arenada tesirli bir ses olmaya devam etti lakin popülerliği her vakit Rusya dışında daha fazla oldu.

1996’da Rusya Devlet Başkanlığı’na aday oldu lakin yüzde 0,5’ten daha az oy alabildi. Bu Gorbaçov’un halkın gözünde geldiği noktayı gösteriyordu.

1990’lar boyunca memleketler arası panellerde ve fikir kuruluşlarında yer aldı, dünya başkanlarıyla görüşmelerini sürdürdü.

1997 yılında Pizza Hut reklamında oynaması pekçok etrafta kızgınlıkla karşılandı…