İki yılda dünyada 15 milyon insan hayatını kaybetti! Covid-19 bize yeni pandemiler için ne öğretti?

İki yılda dünyada 15 milyon insan hayatını kaybetti! Covid-19 bize yeni pandemiler için ne öğretti?
Dünya Sıhhat Örgütü, koronavirüs pandemisinin birinci 24 ayında yaklaşık 15 milyon insanın hayatını kaybettiğini açıkladı. Bu sayı, resmi vefat istatistiklerinin neredeyse üç katı… ‘Aşırı ölüm’ olarak isimlendirilen bu sayı, Covid-19 ile ilgili birçok değişik datayı daha gün yüzüne çıkarıyor. Öte yandan en düşük vefat oranı pandeminin başından beri katı karantina kurallarını reddeden İsveç’e ilişkin. Pekala tüm bunlar ne manaya geliyor? ‘Aşırı ölüm’ tam olarak ne tabir ediyor?

Covid-19 pandemisinden yavaş yavaş sıyrılıp virüs öncesi hayatımıza dönüyoruz. Hal bu türlü olunca geçtiğimiz günlerde Dünya Sıhhat Örgütü’nün (DSÖ) açıkladığı birtakım bilgiler daha da ilginçleşiyor.

DSÖ’nün yeni iddialarına nazaran, 1 Ocak 2020 ile 31 Aralık 2021 ortasında pandemi dünya çapında yaklaşık 15 milyon vefata yol açtı. DSÖ bu sayısı ‘aşırı ölüm’ olarak tanımlıyor. Çok vefat bilgilerine yalnızca koronavirüs ile enfekte olup hayatını kaybedenler dahil değil; pandemi sebebiyle meydana gelen sıhhat krizlerinin, hastane doluluklarının ve teşhisi geciken hastalıkların da bu sayıya tesir ettiğinin altı çiziliyor. Yani koronavirüs dünya çapındaki vefat sayısını direkt olduğu üzere dolaylı yoldan da etkileyerek artmasına neden oldu.

DSÖ Genel Yöneticisi Tedros Adhanom Ghebreyesus, “Bu iç karartıcı datalar sadece pandeminin tesirine dikkat çekmiyor. Tıpkı vakitte tüm ülkelerin krizler sırasında temel hizmetlerini sürdürebilecek daha güçlü sıhhat sistemlerine yatırım yapma muhtaçlığına da işaret ediyor” diyor.

ÖLÜMLERİN BÜYÜK KISMI ORTA GELİRLİ ÜLKELERDE

DSÖ hem Covid testinin hem de mevt kayıtlarının sistemsiz olduğu orta gelirli ülkelerin, pandeminin birinci iki yılında çok ölümlerin yüzde 81’ini oluşturduğunu, yüksek gelirli ülkelerde bu oranın yalnızca yüzde 15 olduğunu söyledi.

Pandeminin birinci iki yılında yaşanan çok ölümlerin yüzde 84 üzere büyük bir kısmı Güneydoğu Asya, Avrupa ve ABD’de ağırlaştığı, hatta çok ölümlerin yüzde 68’inin global olarak ikisi ABD, Hindistan ve Rusya da dahil olmak üzere yalnızca 10 ülkede gerçekleştiği bildirildi.

ABD’de direkt koronavirüs kaynaklı mevt sayısı 1 milyona yaklaşıyor. Bu sayı, pandemik dalgalanmalar sırasında sıhhat sistemlerine çok yük bindiğinde tedavi görmedikleri için ölmüş olabilecek bireyleri içermiyor, yalnızca direkt hastalık sebepli vefat edenleri yansıtıyor.

Virginia Commonwealth Üniversitesi Tıp Fakültesi Toplum ve Sıhhat Merkezi’nin fahri yöneticisi ve kıdemli danışmanı Steven H. Woolf, “Yüksek gelirli ülkeler ortasında ABD, vefat oranı açısından en berbatına sahip. Pandemiyi ele alma formumuz nedeniyle orantısız derecede yüksek çok vefat yaşadık” diyor.

MEVT ORANI ERKEKLERDE DAHA FAZLA

DSÖ’nün 24 aylık periyoda ilişkin mevt oranı varsayımları, yaş ve cinsiyete nazaran dağılımı da içeriyor. Sridhar, “Küresel mevt oranının erkeklerde bayanlardan daha yüksek olduğunu bulduk. Oranlar yüzde 57’ye yüzde 43 olarak bölündü” diyor.

Ölümlerin yaşlılarda daha fazla yaşandığı da raporda yer alıyor. Covid-19 pandemisi sırasındaki çok ölümlerin yüzde 82’sinin 60 yaş ve üstünde gerçekleştiği kestirim ediliyor.

‘BULAŞTIĞINI DAHİ BİLMEDEN VİRÜSTEN ÖLEN BEŞERLER OLABİLİR’

Washington Üniversitesi’nde istatistik profesörü olan Jon Wakefield, “Ölüm oranlarında bildirilen fazlalığın, bilinen Covid-19 ölümlerinin 2,75 katı olması şaşırtıcı” diyor ve ekliyor:

“Resmi olarak bildirilen Covid-19 vefatları ile DSÖ’nün çok vefat iddiası ortasındaki uçuruma çeşitli faktörler katkıda bulunuyor. Koronavirüs testinin yaygın olarak bulunmadığı yerlerde, beşerler bulaştığını dahi bilmeden virüsten ölmüş olabilir. Öte yandan birtakım ülkeler vefatları yakından takip etmiyor. DSÖ’ye Covid-19 vefatları hakkında rastgele data sağlamayan ülkeler bulunuyor.”

KISITLAMALARI REDDEDEN İSVEÇ EN DÜŞÜK MEVT ORANINA SAHİP

DSÖ’nün yeni sayılarında dikkat çeken diğer bir ayrıntı ise İsveç oldu. İsveç’in Covid-19 pandemisi sırasındaki mevt oranı, ülkenin katı karantina kuralları uygulamayı reddetmesine karşın Avrupa’nın en düşükleri ortasında yer alıyor. Pandeminin birinci basamaklarında mecburî bir kapanmaya direnmekle eleştirilen ülkede kişi başına düşen mevt sayısı Avrupa’nın birçoklarından daha az.

2020 ve 2021’de ülke, 100.000’de ortalama 56 çok vefat oranına sahipti. Bu oran İngiltere’de 109, İspanya’da 111, Almanya’da 116 ve İtalya’da 133’e oldu.

Edinburgh Üniversitesi global halk sıhhati lideri Devi Sridhar, “İsveç’ten alınacak ders, nüfusunuzun sıhhatine yatırım yapmak ve daha az eşitsizliğe sahip olmaktır” diyor.

Grafik: Harun Elibol

SIKI KURALLARI REDDEDEN İNGİLTERE DE DÜŞÜK VEFATA SAHİP

İngiltere’nin de yeni bilgilere nazaran, İspanya, Almanya ve İtalya’dan daha düşük bir ‘aşırı ölüm’ oranına sahip olduğu görülüyor. Bu da epey değişik bir ayrıntı zira İngiltere bilhassa pandeminin başlarında sıkı tedbirleri reddetmiş, ‘sürü bağışıklığı’ oluşturmaya çalışmıştı.

Uzmanlar bu sonuçların, uygulanan sıkı karantinaların tek başına Covid-19 ile çabada başarıyı belirlemediğini gösterdiğini söylüyor.

AŞILAMA PERFORMANSI BURADA DEVREYE GİRİYOR

Devi Sridhar, “İngiltere’nin pandemi karşısındaki birinci yansısı ‘zayıf’ olsa da ülkenin aşılamada birçok yerden daha yeterli performans göstermesi genel olarak daha düşük çok mevt oranına sahip olmasına katkıda bulundu” diye konuşuyor.

Southampton Üniversitesi’nden araştırma vazifelisi Dr. Michael Head de, “Pandemi sırasında İngiltere’de önlenebilir çok fazla vefat yaşandı. Bununla birlikte, güçlendirici dozlar da dahil olmak üzere aşıların erken kullanıma sunulması da birçok vefatın önüne geçti” diyor ve ekliyor:

“İngiltere pandemi sonunda muhtemelen çok vefat oranı üzere pandemik performansı ölçen çeşitli metriklerde orta sıralarda yer alacaktır.”

HİNDİSTAN’DA KESTİRİMİ VEFAT 10 KAT DAHA FAZLA!

Pandemiden en çok etkilenen ülkelerin başında Hindistan’ın geldiğini biliyoruz. DSÖ, 2021 baharında Delta varyantı tarafından sözün tam manasıyla harap olan ülkenin, 4,7 milyon ile dünya çapındaki tüm ölümlerin neredeyse üçte birini yaşadığını açıkladı. Hindistan tarafından açıklanan resmi vefat sayısı ise 482 bin idi.

Yani DSÖ’ye nazaran, ülkede yaşanan vefat oranı resmi olarak bildirilenin 10 katı fazla.

Hindistan ise DSÖ’nün bu varsayımını reddetti. Sıhhat Bakanlığı’ndan yapılan açıklamada, DSÖ tarafından kullanılan data toplama sisteminin ‘istatistiksel olarak sağlam ve bilimsel olarak sorgulanabilir’ olduğu belirtildi.

Geçen yıl koronavirüsün Delta varyantının yıkıcı dalgası, hastanelerin dolması, yeni hasta alınamaması ve oksijen kıtlığı yaşanmasına sebep olarak Hindistan’ın aslında sistemsiz olan sıhhat yapısını büsbütün bozmuştu.

Ülkede durum o denli bir hal almıştı ki, ölüler otoparklarda yakılmaya başlandı, Ganj Nehri’nde yüzen cesetler bulundu.

2020’YE İLİŞKİN SAYILAR PAYLAŞILDI: EVVELKİ İKİ YILA NAZARAN YÜZDE 11 ARTTI

Bu hafta Hindistan hükümeti, 2020 yılına ilişkin mevt datalarını yayınladı. Datalar, evvelki iki yıla kıyasla o yıl ölümlerde yüzde 11 artış gösteriyordu.

Toronto Üniversitesi’nden epidemiyolog Prabhat Jha, “Sonunda Dünya Sıhhat Örgütü sayılarına itiraz etmek yerine bulguları doğruladılar. Öbür ülkeler kaydedilen ve yaşanan vefatlar ortasında bir ölçü fark olacağını kabul ederken, Hindistan’dan gelen geri dönüşün değerli bir istisna olduğunu düşünüyorum” diyor.

DSÖ müracaat kümesinin üyesi olan Ariel Karlinsky, örgütün Hindistan’dan datalarını süreç boyunca paylaşmasını istediğini lakin ülkenin bunu yapmadığını söylüyor.

SAYILAR MİLLETLERARASI UZMANLAR İLE DERLENDİ

DSÖ sayıları, dataların eksik olduğu toplamları varsayım etmek için ulusal ve lokal bilgilerin yanı sıra istatistiksel modellerin bir kombinasyonunu kullanarak aylardır datalar üzerinde çalışan milletlerarası uzmanlardan oluşan bir panel tarafından derlendi.

DSÖ’den Dr. Samira Asma, “Rakamlar bazen tartışmalı olsa da Covid-19 şimdiden değerli bir durumu aydınlattı. Maksadımız her ülkenin sağlam nezaret ve data bilgi sistemlerine sahip olması ve bu mümkün” diyor.

Uzmanlar, pandeminin bedelini, daha evvelki milletlerarası acil sıhhat durumlarıyla tam olarak karşılaştırmanın sıkıntı olduğunu söylüyor. Örneğin, İspanyol gribi için vefat iddiaları, global nüfusun o devirlerde çok daha az olmasına karşın 20 milyondan 100 milyona kadar büyük ölçüde değişiyor.

Lakin Covid-19’un vefat oranlarının öbür bulaşıcı hastalıklardan çok daha yüksek olduğu aşikâr. Bilim insanları, her yıl 1,5 milyon insanın tüberküloz, 680.000 kişinin HIV sebebiyle hayatını kaybettiğini, geçtiğimiz yıl ise 627.000 kişinin sıtmadan öldüğünü söylüyor. Üstte da ayrıntılıca bahsettiğimiz üzere yalnızca iki yılda dolaylı ve direkt Covid-19 kaynaklı hayatını kaybedenlerin sayısı ise 15 milyona ulaşmış durumda. Bu da dünya genelindeki uzmanlar tarafından “Oldukça yüksek bir oran” olarak yorumlanıyor.