Kentin ağaçlandırılması kıymetli sorun

İstanbul üzere dünya mirası bir kentin idaresinde misyon alanların tahminen kimilerimiz için küçük, fakat bence kıymetli olan bu üzere ayrıntılara dikkat etmeleri gerekir. Elbette kentin makul noktalarında park ve bahçeler içine ağaç dikilecek ve insanların hem gölgesinden hem de görünüşlerinden faydalanması sağlanacaktır. Lakin bu işin de bir ilmi, bir üslubu vardır.

1 Eylül 2013 günkü Milliyet gazetesinde “Anıtsal Yapılarımız Ağaçtan Görünmüyor” başlıklı bir yazı yazmıştım. Ortadan geçen on yılı aşkın mühlet içinde bu bahiste çeşitli tenkitler aldım ve kimi şahıslarca ağaç düşmanı ilan edildim. 8 Kasım 2023 günü bir seminere katılmak için İstanbul Üniversitesi Rektörlük Binası’na gitmem gerekti. Bahçeye girdim ve aklıma daha evvel kaleme aldığım bu yazım geldi. Üniversitenin bahçesi adeta küçük bir ormana dönüşmüştü. Gökyüzüne yükselen ağaçlardan ötürü ne binalar ne de İstanbul’un simgelerinden biri olan Beyazıt Kulesi görünüyordu. Daha sonra eski fotoğrafları karıştırdım ve Beyazıt bölgesinde çabucak hiç ağaç olmadığını gördüm. 1900’lü yılların başında çekilen fotoğraflarda o devir Seraskerlik olarak kullanılan günümüz hem Rektörlük Binası hem Seraskeri Taht Kapısı hem de Beyazıt Kulesi tüm haşmeti ile görünüyordu.

Başka ülkeler

Birden gezdiğim Avrupa kentlerini düşündüm ve böylesi değerli yapıların etrafının alçak bitkilerle kaplı olduğunu, çabucak hiçbir ağacın olmadığını hatırladım. Nedir bizim bu ağaç merakımız? Olur olmaz çabucak her yere ağaç dikmemiz? Sanırım kentin çabucak her yerine ağaç dikme merakı Sultan II. Abdülhamid periyodunda (1876-1909) başlıyor. Sultan Abdülmecid periyodunda (1839-1861) tamamlanan Dolmabahçe Sarayı’nın önündeki meydan alçak bitkilerle donatılır. Daha sonra gerek bu meydan gerekse Beşiktaş’a gerçek uzanan yolun her iki tarafına çoğunluğu çınar olmak üzere çeşitli tıpta ağaçlar dikilir. Böylece saray meraklı gözlerden gizlenmiş olur. Şayet denizden görünümü de olmasa nerede ise orada bir saray olduğunun kimse farkına varmayacaktır. Emsal halde ağaçlarla örtülme serüveni Topkapı Sarayı’nın da başına gelir. Gerek I. Avlu gerekse sarayın yakın etrafı ağır ağaçlarla çevrilir. Gülhane Parkı içinde kontrolsüz büyüyen bu ağaçlar sarayı tümüyle çevreler ve nerede ise Topkapı Sarayı’nı görünmez hâle getirir. XX. yüzyılın ortalarına kadar kentin çabucak her noktasından görülen İmparatorluk Sarayı ve onun simgesi olan Adalet Kulesi güya büyük bir hünermiş üzere görünmez hâle getirilir.

İstanbul

Bir öteki örnek Sultanahmet Meydanı’dır. Yüzyıllar boyunca İstanbul’un en kıymetli meydanı olarak kabul edilen bu meydanın etrafındaki ağır ağaçlar, Sultanahmed Camii’nin de İbrahim Paşa Sarayı’nın da görünmesine mâni olmaktadır. Üstelik bahsettiğim alanlardaki çürüyen ağaçların yerine yenileri dikilmekte olup anıtsal yapıları örtme anlayışımız hala devam etmektedir. Ekteki fotoğrafta da görüldüğü üzere Sultanahmed Meydanı’nı tanımak hakikaten çok güç sağ tarafta Defter-i Hakâni binasıyla, İbrahim Paşa Sarayı, sol tarafta Sultanahmed Camii görünmez hâle gelmiş, ortadaki top halindeki ağaç ise üç bin beş yüz yıllık Dikilitaş’ı örtüyor.

İstanbul üzere dünya mirası bir kentin idaresinde vazife alanların tahminen kimilerimiz için küçük, fakat bence kıymetli olan bu üzere ayrıntılara dikkat etmeleri gerekir. Elbette kentin belli noktalarında park ve bahçeler içine ağaç dikilecek ve insanların hem gölgesinden hem de görünüşlerinden faydalanması sağlanacaktır. Lakin bu işin de bir ilmi, bir üslubu vardır. Burası rastgele bir kent değildir, geçmişi binlerce yıla uzanan, dünyada bir öteki örneği olmayan bir kenttir.

Alexander Van Millingen, 1906 yılında Londra’da yayımlanan “Constantinople” isimli kitabında; “İstanbul’da yaşamak çok geniş bir dünyada yaşamaktır… Bu kentin üstün vasıflarına kapılmış olan bir kişi buradan ayrılıp öteki bir yere yerleşmeye karar verdiğinde, bir dağın doruğundaki uçsuz bucaksız görünümden vazgeçip bir vadinin duvarlarıyla kuşatılmış bir ömrü kabullenmesi üzere hayatının ufukları küçülerek daralır” demektedir.

Anlaşılan o ki günümüzde bu kentte yaşayanların ve onun idaresine talip olanların çok büyük bir kısmı hangi kentte yaşadıklarının ve hangi kentin idaresinde olduklarının farkında değiller. Ne yazık ki on beş milyona ulaşan kent nüfusunun yaklaşık iki milyonu, yani yedide biri İstanbul nüfusuna kayıtlıdır.

Anıtsal yapılarımızdan utanıyor muyuz?

İstanbul’un anıtsal yapılarını örten, onları görünmez kılan özensiz dikilen ağaçları kontrol altına almamız, örneğin Dolmabahçe-Beşiktaş ortasındaki kurumuş yahut hastalıklı ağaçları iyileştiremiyorsak kesmemiz, yerlerine fazla yükselmeyen yahut her yıl budanarak form verilen ağaçlar dikmemiz gerekir.

Bu satırları yazdığım sırada sevgili dostum Dr. Şükrü Karatepe hocanın “Şehir Ağaçları” isimli son kitabı elime ulaştı. Şükrü Hoca önsöz kısmında Kayseri Büyükşehir Belediye lideriyken başından geçen bir olayı anlatıyor. Bir periyot tarım yeri olarak kullanılan ve sulak olduğu için kavak ağacı da yetiştirilen alan imara açılınca mevcut kavakların bir kısmı kesilir. Fakat bahçelerde yahut kaldırımlarda kalan çok sayıda kavak ağacı yaşamaya devam eder. Kavak ağacı sanayi kullanımı için yetiştirilir ve epey kısa bir ömrü vardır. Hayat müddetini dolduran ve kesilmeyen ağaçlar etraf için tehdit oluşturmakta ve bilhassa bahar aylarında yaydığı polenler ile sıhhat meselelerine neden olmaktadır. Kesilmelerine ve yerlerine akçaağaç, dişbudak, çınar, ıhlamur üzere Kayseri iklimine uygun, uzun ömürlü ağaçlar dikilmesine karar verilir. Şükrü Hoca bu aksiyonundan ötürü mahkemeye çıkmaktan son anda kurtulur. Kabahati ağaç kesmektir, hâlbuki onun yaptığı kentin sorumlusu olarak var olan problemleri çözmektir, eyyamcılık yapmak değil. Ne yazık ki ülkemizde her vakit farklı şeyler yapanlar soruşturma konusu olur, hiçbir şey yapmadığınız takdirde ne soruşturma geçirirsiniz ne de mahkemelerle uğraşırsınız.

Şehir Ağaçları

“Şehir Ağaçları” isimli kitap kent ve kent yaşantısı hakkında karar veren her yönetici, bilhassa de peyzaj düzenlemesi yapan vazifeliler tarafından dikkatle okunmalı, hatta el kitabı olarak her vakit ulaşabilecekleri bir yerde durmalı. Kitap “Ağaç, İnsan ve Şehir” isimli ön kısmı takiben “Geniş Yapraklı Kent Ağaçları, İğne Yapraklı Kent Ağaçları, Dekoratif Kent Ağaçları” olmak üzere üç kısımdan oluşuyor. Geniş yapraklı yirmi iki ağaç, iğne yapraklı sekiz ağaç ve dekoratif olarak on üç ağaç incelenmiş ve epey ayrıntılı açıklanmış.

“Şehir peyzajında kullanılan odunsu bitkiler, ağaçlar ve çalılar olmak üzere iki temel kümeye ayrılır. Gelişkin devrinde, uzunluğu beş metreden yüksek, gövde çapı on santimetreden kalın olan, zirve tacını tek bir gövde ile taşıyan odunsu bitkiler ‘ağaç’ kabul edilmektedir. Beş metreden daha az boylanan ve toprak düzeyinden itibaren birden fazla gövdeye sahip olan odunsu bitkilere ise ‘çalı’ ismi verilmektedir.” (s. 139)

Sanırım birçok insanımız ağaç ile çalı ortasındaki farkı bilmiyor. Elbette birtakım yapıların etrafını yeşil örtü ile donatmamız lazım, fakat bunların vilayetle de ağaç olması gerekmez, vakit zaman budanan ve biçim verilen çalı tipi bitkiler bu iş için en düzgün tercihtir. Lakin bilhassa bu işin müteahhitliğini yapanlar için çalı dikiminin getirisi tatmin edici değildir. Bu nedenle süratli yetiştirilmiş ağaç dikimini isterler. Özel alanlarda süratlice büyütülmüş ağaçlar ise yeni dikildikleri yerlere ahenk sağlamakta sorun çeker ve çoğunluğu kısa müddet içinde kurur. Ne gam, dikimi yapılmış ve bedeli tahsil edilmiştir.

Ermitaj Müzesi, St. Petersburg

Notre Dame

Zaman vakit yaptığım seyahatler sırasında bu hususta Notre Dame Katedrali dikkatimi çeken bir örnektir. Ön cephesinde yapının görünümünü örten hiçbir ağacın bulunmadığı yapının art kısmında ağaçların gölgelediği küçük bir park bulunmakta, parkın içine ıhlamur ağaçları dikilmiş, fakat hiçbirinin uzunluğu dört-beş metreyi geçmiyor. Hepsi bahar aylarında budanıp, hal veriliyor. Notre Dame Katedrali’nin art cephesini rahatça seyredebiliyor, fotoğraf çekebiliyorsunuz. Bizim ülkemizde bu çeşit uygulamalar yapmak çok mu sıkıntı? Bunun için biraz bilgi ve alaka dışında neye muhtaçlığımız var? Sahiden anlamakta zorluk çekiyorum…

Şükrü Karatepe, Kent Ağaçları, Ankara, 2024.